معرفی ساز رباب

ساز رباب یکی از سازهای قدیمی است و بیش از هزار سال قدمت دارد. خاستگاه این ساز خراسان، سیستان و بلوچستان و افغانستان است. نام پارسی رباب، رواده بوده است و در متون باستانی «پندورا پرزاروم» نامیده شده است. رباب در دسته سازهای زهی قرار می گیرد. وسعت صدای این ساز، حدود یک اکتاو و نیم است.

بررسی هایی که درباره این ساز انجام شده نشان می دهد که رباب در قرن 16 میلادی باز طراحی شده است. بدنه این ساز دو کاسه ای است، اوایل با آرشه یا کمان نواخته می شده اما به مرور زمان، تغییر پیدا کرده و با مضرابی که شهباز نام دارد، نواخته می شود. تنه آن از چوب توت ساخته می شود و تارهایش توسط استاد محمد عمر، تغییراتی کرده و تار نایلون شده است. رد این ساز قدیمی را می توان در ادبیات، حجاری ها و حکاکی روی ظروف قدیمی دنبال کرد.

تاریخچه رباب

استفاده از رباب در خوزستان نیز مرسوم است و عرب زبانان خوزستان به آن ربابه هم می گویند. این ساز هم نوع ملی دارد و هم نوع محلی؛ از نوع ملی آن برای موسیقی دستگاهی ایران و از نوع محلی برای نواختن موسیقی های فولک و محلی استفاده می شود. اما اعراب نیز از این ساز به اندازه ای حمایت کردند که سرانجام به یکی از سازهای ملی آن ها نیز تبدیل شد. اعراب به چندین ساز زهی آرشه رباب می گویند اما نوعی از آن که رویه ای صاف و مسطح دارد و مثل ایرانی ها کمانچه نامیده می شود، رباب ملی آن ها شده است.

رباب در ادبیات ایران

این ساز قدیمی و فراموش شده ایرانی که در دهه 30 شمسی، در گروه نوازی سازهای ملی ایران مورد استفاده قرار می گرفت، به صورت افقی روی زانو قرار داده می شد و با مضراب نواخته می شد. محمد نسیم خوش نواز، نوازنده و استاد موسیقی افغانستان درباره این ساز می گوید که «برخی سازهای ایرانی ریشه از خراسان دارند و امروز فراموش شده اند، اما نوازندگان افغان، این ساز را یار و همدم خود می دانند». از نوازندگان این ساز در ایران نیز می توان به استاد بیژن کامکار و استاد حسین علیزاده اشاره کرد.

رد پای این ساز را در ابیات حافظ و مولانا نیز می توان پیدا کرد:

رباب و چنگ به بانگ بلند می گویند                که هوش و گوش به پیغام اهل راز کنید (حافظ)

من دوش به کاسه رباب سحری                       می نالیدم ترانه کاسه گری (مولانا)

همچنین از سازندگان این ساز می توان به استاد حسین قلمی اشاره کرد.

اجزای ساز رباب

اجزای تشکیل دهنده رباب

رباب چهار قسمت اصلی دارد: شکم، سینه، دسته و سر: شکم به جعبه ای گفته می شود که شکل خربزه است و روی آن پوسته ای کشیده شده و روی پوسته نیز خرک کوتاه قرار گرفته است. سینه به جعبه مثلث شکلی گفته می شود که جلوی آن کمی گرد است و از جنس چوب می باشد. در کناره های سینه، هفت گوشی قرار گرفته که سیم تقویت صدا، دور آن کشیده شده است. در کناره دیگر، پنجره ای دایره ای شکل ساخته شده است. روی دسته های نسبتاً کوتاه ساز، ده دستان بسته شده و در سطح بالا و پایین جعبه، سه گوشی قرار گرفته است. سیم های رباب سه جفت هستند که هر جفت با یکدیگر و هم صوت کوک می شود.

کاسه طنینی

کاسه طنینی از دو بخش کاسه و سینه تشکیل شده که یک کاسه بزرگ تر است و روی دهانه آن، پوستی کشیده می شود و خرک روی پوست نصب می شود. فرورفتگی کنار کاسه ها، قسمت پایین رباب را دو قسمتی نشان می دهد.

سینه

این جعبه مثلث مانند، با صفحه ای چوبی پوشیده شده است. رباب دو نوع شهری و محلی دارد که تفاوت آن ها در گوشی های سطح جانبی آن است.

دسته

در ادامه چوب سینه، یک دسته به سرپنجه متصل می شود که روی آن چهار دستان بسته می شود.

سرپنجه

به محل قرار گرفتن سر سیم های اصلی و گوشی ها سرپنجه گفته می شود. برخی اوقات در انتهای سرپنجه از تزییناتی استفاده می شود که صراحی نامیده می شود.

پوست

پوستی که روی کاسه رباب کشیده می شود، نسبت به سایر سازها ضخیم تر است چرا که سیم های زیادی دارد و فشار زیادی به پوست وارد می شود.  

خرک

خرک یک قطعه چوب با طول 6 سانتی متر است که توسط دو پایه روی پوست نصب می شود و سیم ها از روی شیار آن عبور می کنند.

گوشی

رباب دو گروه گوشی دارد که که یک گروه برای سیم های اصلی در قسمت سرپنجه و گروه دیگر مربوط به سیم های فرعی روی کاسه هستند.

دستان

دستان ها بر روی دسته رباب بسته می شوند و معمولا از جنس زه یا نخ نایلون هستند.

شیطانک

میان دسته و سرپنجه یک قطعه باریک و کم ارتفاع به اندازه عرض دسته قرار دارد که سیم ها برای بسته شدن به گوشی از آن عبور می کنند.

سیم گیر

در انتهای بدنه کاسه، قطعه فلزی کوچکی از جنس برنج نصب شده است که سیم ها به آن بسته می شوند.

وتر

رباب شش وتر دارد که دو به دو، با هم هم صدا کوک می شوند. جنس آن نیز زه یا نخ ابریشم است که امروز از وترهای گیتار استفاده می شود تا صدای بهتری ایجاد کند.

انواع رباب

رباب به دو نوع هجده تار و پنج تار تقسیم می شود که نوع هجده تار آن در بلوچستان، افغانستان و تاجیکستان رواج دارد. صدای رباب هجده تار بم است و در تکنوازی ها و گروه نوازی ها استفاده می شود. رباب پنج تار، نوع خاصی از رباب است که در محافل ذکر درویشان استفاده می شود.

برای اطلاع از سایر اخبار موسیقی ایران، با وبسایت مشهد کنسرت همراه باشید.