تنبک ساز کوبه ای ایرانی
تنبک (تمبک، دمبک، دنبک یا ضَرب) یکی از سازهای کوبه‌ای ایرانی است. این ساز پوستی، از نظر سازشناسی جزء طبل‌های جام‌شکل محسوب می‌شود که از این خانواده می‌توان به سازهای مشابه مانند داربوکا در کشورهای عربی و ترکیه و همچنین زیربغلی در افغانستان اشاره کرد.
این ساز به لحاظ شکل، شبیه دربوکا ساز عربی است ولی از نظر صدا بسیار متفاوت از آن است. اگرچه دربوکا امروزه در غرب بسیار محبوب شده است ولی متاسفانه تبلیغاتی که ما برای ساز مشابه و ایرانی آن،تمبک کرده ایم بسیار کمرنگ بوده است و در مقایسه با دربوکا کم کاری را برای این ساز ملی به ارمغان آورده ایم.
در گذشته این ساز با نام های دمبلک و سپس دمبک شناخته میشد. تنبک در عصر ما پیشرفت اساسی داشته است که بخشی از آن بخاطر کوشش کسانی مانند استاد حسین تهرانی است
پیشینه تنبک
قدمت این ساز که در زمان پهلوی با نام‌های دمبلک و تنبور به پیش از اسلام می‌رسد وبه همین دلیل نظر دکتر معین دمبک صورت دگرگون‌شدهٔ همین نام است.تنبک در چند دههٔ اخیر پیشرفت چشم‌گیری کرده و به عنوان سازی تکنواز و مستقل مطرح شده است. این پیشرفت بخاطر تلاش فراوان استادان این ساز است، که در این میان نقش استاد فقید حسین تهرانی به قدری پراهمیت دارد که می‌توان از او به‌عنوان پدر تنبک نوازی نوین ایران یاد کرد.
استادحسین تهرانی پدر تنبک نوازی
استاد حسین تهرانی، نوازنده تنبک نواز و استاد مشهور ایرانی تمبک است. وی با اینکه در خانواده ای نه چندان مرفه بدنیا آمده بود و مشکلات مالی داشت ولی هرگز دست از تمبک نوازی برنداشت. استاد تمبک، حسین تهرانی در محضر استادان تنبک نوازی مانند کنگرلو، نواختن تمبک را یاد گرفت و از راهنمایی آنان بهره های فراوان برد.
ولی خود او استاد ابولحسن صبا را در فراگیری تنبک، استاد اصلی خود می داند.استاد حسین تهرانی کسی است که ساز تمبک را از ساز درجه دو بودن در موسیقی ایرانی و بی اهمیت بودن به سازی برجسته و مهم در موسیقی ما تبدیل کرد. تمبک نوازان مدیون او و زحمات بی دریغ او در جهت حفظ و اشاعه ساز تمبک هستند.. بعد از مرحوم تهرانی (بهمن رجبی ) با نوشتن کتاب برای دوره های ابتدائی، متوسط،عالی ، فوق عالی فن تنبک نوازی را تکمیل کرد.(مردان موسیقی ایران حبیب الله نصیری فر)
ریشه نام تنبک از کجا گرفته شده است
دربارهٔ وجه تسمیه این ساز، هنوز یک رای نهایی حاصل نشده‌است.بهمن رجبی معتقداست که نام این ساز در اصل تنبک بوده و تبدیل آن به تمبک به دلیل قلب حرف «ن» ساکن به «م»، قبل از حرف «ب» است؛ مثل اتفاقی که در تلفظ واژهٔ «شنبه» می‌افتد.(تنبک و نگرشی به ریتم از زوایای مختلف نوشته بهمن رجبی ) اما گروهی دیگر اعتقاد دارند که صورت «تنبک» منشاء منطقی نداشته و به همین دلیل به اشتباه در میان مردم رواج یافته است.
اما در نوازندگی این ساز از تکنیک‌هایی به نام‌های «تُم»، «بک»، «پلنگ» و «ریز» استفاده می‌شود. بنابراین چندان چندان دور از ذهن نیست اگر نامگذاری «تمبک» بر اساس همین اسامی صورت گرفته باشد. از دیدگاه زبان‌شناسان واژه Tambourine که در زبان‌های اروپایی برای تمبک به کار می‌رود از واژهٔ تنبور پهلوی ریشه گرفته شده‌است.تنبک تاکنون با 23 نام خوانده شده که عبارنتد از:
دمبر-تنبک-تنبگ- تنبيک-تنتک-خمبک-دمل-دمبک-خوراژک-تمبک-تبنک-تبنگ-دمبرک-تنوک-خنبک-خمک-دمبال-دنبک-خمچک-دمبک -ضرب
ساختمان تنبک
بدنهٔ این ساز را در گذشته از جنس چوب، سفال و گاهی هم فلز می‌ساختند، لیکن امروزه از جنس چوب می‌سازند. تنبک از قسمت‌های زیر تشکیل شده است:
- پوست
- دهانهٔ بزرگ
- تنه
- گلویی (نفیر)
- دهانهٔ کوچک (کالیبر)
سازهای ایرانی را بیشتر بشناسید
ویژگی هایی یک تنبک خوب
چوب ساز بایستی بدون گره و ترک باشد. بخصوص در مورد ساز تمبک، یک تکه بودن چوب بسیار مهم است. بعضی تنبک هایی که با چوب چند تکه ساخته می شوند در پوست اندازی مجدد دچار ترک می شوند. از خرید سازهای خاتم کاری خودداری کنید.
تنبک از پنچ قسمت تشکيل شده است که مشخصات یک ساز این چنینی خوب را در این پنج قسمت شرح میدهیم
1. پوست 2. دهانه ي بزرگتر 3. تنه 4. نفير يا گلويي 5. کاليبر يا دهانه اي
پوست تنبک
پوست از حساس ترين قسمت هاي یک تمبک است و از جنس پوست بز ميش بره آهو ماهي بز کوهي اسب است اما پوست کهنه بز يا ميش بهتر است.
در صورتي که پوست تنبک در اثر گرما زيادتر از حد معمول خشک و کشيده شود حتي الامکان بايد از آب زدن به آن خود داري کرد چرا که آب زدن اگر چه ممکن است به طور موقت پوست را خوش صدا کند ولي در اثر تکرار باعث خرابي و بد صداي آن مي گردد لذا براي جلوگيري از اين کار بايد هميشه تنبک را در گرما وارونه روي زمين يا موزاييک گذاشت تا پوست به تدريج رطوبت زمين را جذب کند و احتياجي به آب نداشته باشد.
دهانه ي بزرگ
در حقيقت همان دهانه گشاد يا فراخ ساز را تشکيل مي دهد که پوست روي آن کشيده مي شود.
اندازه ي قطر دهانه بزرگ يک ميزان استاندارد نيست (بزرگي يا کوچکي). و از لحاظ شکل ظاهري شکل دايره است. دهنه شکم ضرب که بر آن پوست مي کشند نصف طول دمبک است. قطر دهنه خارجي نفير که تا حدي شبيه قيف است 13 سانتيمتر، شکم طولش به اندازه طول گردن نفير و محيط دور آن 90 سانتيمتر است.
تنه
اين قسمت از ساز کاسه طنين يا کاسه آکوي این ساز را تشکيل مي دهد. تنه بايد از رو عاج داشته باشد ولي از داخل صاف باشد(منظور از عاج شيارهاي است که روي تنه به موازات دهانه بزرک ايجاد مي شود.)
نفير
قسمتي از بدنه ي این ساز است که داراي قطر کمتري بسبت به تنه بوده و از آن باريکتر است که از يک طرف به تنه و از طرف ديگر به دهانه کوچک شيپور مانند ختم مي شود. گردن یا نفير یا گلويي به طول 20 سانتيمتر و محيط آن 30 سانتيمتر است. در تنبک هاي خوب طول نفير و شکم و قطر دهنه مساوي است.
بهترين تنبک ها ساخت شيراز بود و اکنون نيز بيشتر زنهاي چادر نشين اطراف شيراز به ساختن آن اشتغال دارند و آن را از چوب گردو و چوب ديگري از درخت هاي مخصوص فارس مي تراشند.
براي ساخت تنبک معمولا از چوب درخت گردو-توت-افرا و چوبي معروف به جنگلي استفاده مي کنند.
نوازندگان چیره دست این ساز
- حسین تهرانی
- امیر ناصر افتتاح
- بهمن رجبی
- نوید افقه
- محمد اسماعیلی
- جهانگیر ملک
- ناصر فرهنگفر
و از قدما می‌توان از ابوالحسن صبا (معلمِ حسین تهرانی)، مسعود خان و عبدالله دوامی، نام برد.
