دستگاه های موسیقی ایران
در این مقاله می خواهیم علاقه مندان به موسیقی را با دستگاه های موسیقی ایران و آوازهای هریک آشنا سازیم که بی شک معرفی هریک از دستگاه ها برای افرادی که قصد دنبال کردن یکی از دسنگاه های موسیقی کشورمان را دارند بسیار مفید خواهد بود.
در موسیقی سنتی ایران مجموعه ای گوشه های موسیقی، متعلقات و دستگاه ها می باشد که دستگاه از دو واژه دست «و» گاه تشکیل شده و به این معنا می باشد که موسیقی با دست اجرا می گردد. موسیقی قدیمی یونان متشکل از دستگاه های فریژین، لیدین، دورین و ملحقات آن بوده و می توان نظام دستگاهی موسیقی در کشورمان را شبیه به سیستماتلیون یونانی دانست. می توان گفت دستگاه های موسیقی ایران ارای قطعه ای کامل مانند سمفونی و سونات می باشد که داری قسمت ها و قواعد مختلفی می باشد که با آواز و ساز اجرا می گردد. هر یک از آن ها از تعدادی گوشه موسیقی به وجود می آید که اغلب اجرا از درآمد شروع، به چهار مضراب و گوشه اوج دستگاه ختم می شود و پس از فرود به گوشه های پایانی و ارایه تصنیف و سپس رنگ به اتمام می رسد. در حالت کلی می توان گفت دستگاه های موسیقی ایران شامل هفت دستگاه بوده و پنج یا شش آواز از ملحقات آنها محسوب می شوند از جمله می توان به موارد زیر اشاره نمود:
– دستگاه شور: آواز دشتی – آواز بیات کرد – آواز افشاری – آواز بیات ترک – آواز ابوعطا
– دستگاه سه گاه: شامل 10 گوشه
– دستگاه همایون: آواز همایون
– دستگاه نوا: شامل 14 گوشه
در موسیقی غربی، اغلب قطعاتی که با ساز یا ارکستر اجرا می شوند با موسیقی آوازی تفاوت هایی را دارا می باشد. در حالی که در دستگاه های موسیقی ایران، آواز بخش اصلی و مرکزی موسیقی بوده و بخش های پیشین آواز و بعدی آواز به طور مقدمه یا خاتمه موسیقی بستگی دارد.
دستگاه های موسیقی ایران
دستگاه شور
از جمله معروف ترین دستگاه های موسیقی ایران می توان به دستگاه شور اشاره نمود که به مادر موسیقی ایران نیز می شناسند. این دستگاه موسیقی در میان تمامی دستگاه ها از همه بزرگتر بوده و دلیل این امر دارا بودن تعلقاتی است که هر یک به تنهایی استقلال دارند در حالی که دیگر دستگاه های موسیقی ایران دارای الحان فرعی و یک عدد آوازها می باشد. از جمله آوازهایی که مستقل بوده و جزء شور می باشند می توان به موارد زیر اشاره کرد:
– ابوعطا، افشاری، دشتی و بیات ترک
آواز ترک بیات جز ملحقات شور دسته بندی می شود اما از لحاظ شنوایی شبیه دستگاه ماهور بوده و در برخی قابل آن را تحت دستگاه ماهور دسته بندی می کنند. به گونه ای میتوان گفت مایه بیات ترک در مکتب تهران را تحت دستگاه شور ولی در مکتب اصفهان از مشتقات دستگاه ماهور می شناسند. هر یک از دستگاه های موسیقی ایران، توالی ای از پرده های مختلف موسیقی کشورمان می باشد که برای شنوندگان حس و حال بی نظیر و خاصی را به دنبال دارند هر یک از هفت دستگاه مختلف موسیقی ایران دارای گوشه های متعددی بوده و اغلب به گونه ای اجرا می شوند که از درآمد دستگاه آغاز می شوند. هریک از بزرگان موسیقی کشورمان با داشتن مهارت و تخصص کافی در اجرای انواع دستگاه های هفت گانه ایران توانسته اند آثار بی نظیر و معروفی را با اجراهای فوق العاده خود بر جای بگذارند.
دستگاه شور
دستگاه سه گاه و چهارگاه
دستگاه سه گاه یکی محبوب ترین و پرطرفدارترین دستگاه های موسیقی ایران می باشد که در همه جا و همه مکان ثابت نبوده و مخصوصا در مخالف بسیار باعظمت و باشکوه اجرا می شود به گونه ای می توان گفت آهنگ های شاد آوری در این دستگاه بسیار متعدد بوده و «امشب که مست مستم» از بی نظیرترین اجراهای این دستگاه به شمار می رود. از جمله گوشه های مهم دستگاه سه گاه می توان به موارد زیر اشاره کرد:
– زابل: تاکید بر درجه سوم گام دارد
– مویه: حالتی چون شور بوده و بر درجه پنجم گام تاکی دارد
– مخالف: حالت مخالف با سه گاه متفاوت بوده و از این گوشه برای مرکب خوانی به اصفهان نیز می توان بهره مند شد
– درآمد: اغلب دستگاه های موسیقی با گوشه ای به این نام که نشان دهنده حالت دستگاه می باشد، شروع می شود
از دیگر هفت دستگاه های موسیقی ایران می توان به چهارگاه اشاره کرد که از نظر علم موسیقی ایران از زیباترین مقامات ایرانی شناخته می شود گام این دستگاه چون همایون و شور، پایین رونده و مانند گام ماهور و اصفهان بالا رونده است به گونه ای می توان بیان کرد این گام، ترکیبی از گام سه گاه و همایون می باشد و در صورتی که نت دوم و ششم گام ماهور را ربع پرده کم کنیم آنگاه به چهارگاه تبدیل می شود. از جمله نکاتی که در خصوص دستگاه چهارگاه می توان ذکر کرد حالت آغازین درآمدهای آن می باشد که با نت «لا» بسیار صریح و واضح بوه و از این طریق به آسانی میتوان از دیگر گام ها آن را تشخیص دهیم.
دستگاه همایون یکی از هفت دستگاه های موسیقی ایران
دستگاه همایون با توجه به نامی که دارد حالتی شاهانه، وقار و اشرافی دارد و با این وجود زمینه اجرا و برگزاری بسیاری از زمزمه ها و لالایی های رایج در اقصی نقاط کشور می باشد. به علاوه از نغمه های مختلف دستگاه همایون در موسیقی زورخانه های کشور نیز بهره مند می شوند که حال و هوای خاص و منحصر به فردی را در این مجموعه ایجاد می کن. با توجه به اینکه استفاده از یک گام خاص و تفاوت جزئی در گام بالا رونده و پایین رونده این دستگاه به عنوان جذاب ترین و منحصر به فردترین دستگاه های موسیقی ایران شناخته می شود. اگر بخواهیم دیگر دستگاه های موسیقی کشورمان را با موسیقی های کشورهای همسایه و همجوار مقایسه کنیم به یکسان بودن و تشابه ریشه برخی پی خواهیم برد اما این موضوع در خصوص دستگاه همایون وفق نمی کند. این دستگاه که به دستگاه عشاق نیز معروف می باشد با حالت اسرار آمیز و حالت محزون دارای گوشه های بسیاری بوده و گوشه «بیداد» اوج گوشه همایون شناخته می شود. دستگاه عشاق از نظر مرکب خوانی با دستگاه های شور و سه گاه مرتبط بوده و این موضوع نشان دهنده وسعت همایون می باشد. از جمله آلبوم هایی که با این دستگاه اجرا شده اند می توان به آلبوم بیداد محمدرضا شجریان بهترین بزرگان موسیقی ایران با آهنگسازی پرویز مشکاتیان اشاره نمود.
دستگاه همایون
دستگاه نوا
دستگاه وا از دیگر دستگاه های موسیقی ایران بوده و در گذشته جزئی از دستگاه شور شناخته می شد. این دستگاه را آوازی در حد اعتدال می شناسند که آهنگی ملایم و متوسط که نه زیاد شاد و نه زیاد حزن انگیز می باشد. این دستگاه به ندرت توسط اساتید اجرا شده و جوانان بیشتر تمایل دارند متعلقات آن را بنوازند که این امر به دلیل سادگی و روان تر بودن تعلقات این دستگاه می باشد و آن دسته از افرادی که این دستگاه را اجرا می کنند به عنوان ماندگارترین آثار از گذشته برجای می ماند. از جمله چهره های معروف که دستگاه نوا را اجرا میکنند میتوان به چهره به چهره محمدرضا لطفی، نی نوا حسین علیزاده، نوا و مرکب خوانی شجریان، دود عود پرویز مشکاتیان اشاره نمود افرادی همچون روح الله خالقی و علینقی وزیری این دستگاه را مشتق از شور می دانند در حالی که نوا با داشتن تفاوت هایی در نت ایست و شاهد و شخصیت مستقل آوازی با شور و مشتقات آن محسوب می شود. این دستگاه در عصر جدید طرفدارانی که دارا می باشد که برای یادگیری اجرای این دستگاه بایستی نزد اساتید مجرب و ماهر به تعلیم مشغول شوند.
دستگاه نوا
