معرفی ساز زیبا و دلنشین سنتور

معرفی ساز سنتور از گذشته تا به امروز

سنتور یا سنطور یکی از سازهای موسیقی ایرانی است که ساخت آن را به فیلسوف عالیقدر و موسیقیدان بزرگ قرن چهارم، ابونصر فارابی نسبت داده اند.

ساز سنتور یکی از سازهای سنتی موسیقی ایرانی است که صدای بسیار دلنشینی دارد که هر کسی را مجذوب خود میکند

تاریخچه سنتور

شواهد و علائم بجای مانده از نقاشی ها و حکاکی های موجود از دوره های آشوری و بابلی (669 قبل از میلاد)، تصویرهایی را نشان می دهد که در آن افراد، آلاتی ذوذنقه شکل شبیه سنتور را که به وسیله طناب یا نخی که بدان متصل بود از گردن آویخته و با آن می نواختند.
به درستی معلوم نیست سنتور ابتدا در کدام کشور مورد استفاده بوده است، ولی مطمئنا ایرانیها قبل از ظهور اسلام با این ساز آشنا بودند و آن را «کونار» می نامیدند.

بعد از اسلام

بعد از اسلام نیز عبدالقادر مراغه ای «ساز» یا «طوفان» را معرفی کرد که شبیه سنتور امروزی بود با این تفاوت که برای هر صدا فقط یک سیم می بستند و با جابه جایی خرکها آن را کوک می کردند.با توجه به قدمت آثار کشف شده، گمان می رود که به احتمال زیاد این ساز از قلمرو ایران به کشورهای دیگر راه یافته و نام های مختلفی پیدا کرده است.
به همین دلیل، برخی از انواع سنتور در کشورهای دیگر نظیر عراق، چین، هند، مصر، ترکیه و جمهوری چک نیز با تفاوت هایی مورد استفاده قرار می گیرد.
همچنین این ساز را در کشور چین «یان-کین»، در اروپای شرقی «دالسی مر»، در انگلستان «باترفلای»، در آلمان و اتریش «مک پر»، در هند «سنتور»، در کامبوج «فی» و در امریکا «زیتر» می نامند که دارای وجه تشابهات و تمایزاتی با یکدیگر می باشند.

وجود این ساز در نواحی گرجستان

علاوه بر این، ساز سنتور در بعضی نواحی ارمنستان و گرجستان نیز رایج است.
برطبق دست نوشته های قدیمی، سنتور در سلسله امپراتوری مین (سالهای 1368 تا 1644 هـ. م) به دنبال رفت و آمدهای روزافزون بین چین و خاورمیانه، از فارس و از طریق دریا به چین منتقل شده که ابتدا در استان ساحلی کانتون رواج یافته و سپس به تدریج در سراسر چین تعمیم یافته است.
امروزه یان-کین یا همان سنتور چینی به عنوان ساز ملی چین شناخته می شود.

نظر دانشمند بزرگ موسیقی ترک درباره این ساز

رئوف یکتا بیگ؛ از دانشمندان بزرگ موسیقی ترکیه در دایره المعارف لاوینیاک چاپ 1922 می نویسد:سنتور در اصل از آلات موسیقی قدیم یهودیان است.

در دایره المعارف موسیقی لاروس نیز آمده:سنتور از جمله سازهایی است که یهودیان بسیار به آن علاقمند بوده اند.

سنتور قبل از آغاز دوره قرون وسطی به اروپا راه یافت و مورد قبول عامه واقع شد و چون موسیقی و هنر در خدمت مذهب مسیحیت بود، هنرمندان اروپایی به تکامل آن کوشیدند تا در نهایت سازهایی از سنتور به وجود آمد که پیانو به عنوان سلطان سازها، یکی از آن ها می باشد.

نام سنتور در کشور های مختلف جهان

گمان این است که سنتور از ایران به کشورهای دیگر راه یافته و نام‌های گوناگونی پیدا کرده‌است.

سنتور با اندک تفاوتی در شکل ظاهر و با نام‌های گوناگون در خاور و باختر جهان وجود دارد. این ساز را در کشور چین یان کین، در اروپا شرقی دالسی مر، در انگلستانباتر فلای ها، در آلمان  و اتریش مک پر، در هندوستان سنتور، در کامبوج فی و در آمریکا زیتر می‌نامند که هر کدام دارای وجه تشابهاتی هستند.

ساز سنتور در شماری از کشورها مانند ارمنستان وگرجستان نیز رایج هست.

همچنین سنتورهای عراقی –هندی- مصری و ترکی که بعضی از آن‌ها حدود ۳۶۰ سیم دارند.

سنتور کروماتیک و سنتور کروماتیک بم

به خواست تکمیل فواصل کروماتیک میان اصوات و نیز به قصد تأمین اصوات بم، در حدود بیست سال اخیر دو گونه سنتور با شمار زیادتر خرک ساخته شده‌اند.

سنتور کروماتیک با همان میدان آوای سنتور معمولی ولی دارای خرک‌ها و اصوات کروماتیک بیشتر است.

میدان آوایسنتور کروماتیک بم  یک فاصله پنجم بم‌تر از سنتور کروماتیک است و گسترش آن سه اکتاو و نیم است.

در دو گونه سنتور کروماتیک، هر صوت بدست سه رشته سیم هم‌کوک حاصل می‌شود.

به عبارت دیگر روی هر خرک سه سیم تکیه کرده‌است.

از هر دو سنتور کروماتیک و کروماتیک بم استفاده‌های هم‌نوازی می‌شود و در کارهای جدید تکنوازی سنتورهای کروماتیک دیده می‌شود.

سازهای ایرانی را بیشتر بشناسید

شکل ظاهری

این ساز به شکل ذوزنقه متساوی‌الساقین ساخته می‌شود و نوع رایج این ساز دارای ۷۲ سیم است که هر ۴سیم از روی یک خرک می‌گذرد و دارای ۱ کوک است و در واقع سنتور دارای ۱۸ خرک است که ۹ تای ان در سمت راست و ۹تای ان در سمت چپ قرار می‌گیرد.

سیم‌های این ساز توسط ۲ ترکه چوبی به صدا در می ایند که اصطلاحاً ان را مضراب می‌نامند.

اجزای تشکیل دهنده ساز سنتور

سنتور یکی از سازهای زِهی- ضربه ای (مضرابی) است که دارای شکل کاملاً منظم و هندسی می باشد.

این ساز از یک جعبه تشدید صدا به شکل ذوزنقه تشکیل شده است که بلندترین ضلع موازی آن نزدیک به نوازنده و دو ضلع با طول برابر، دو ضلع موازی را به شکل مورب قطع می کنند.

بلندترین ضلع در سنتورهای معمولی 90 سانتی متر و کوچک ترین ضلع (دور از نوازنده) 35 سانتی متر و اضلاع مورب کناری 38 سانتی متر می باشند.

ارتفاع این جعبه در حدود 8 تا 10 سانتی متر است و تمام سطوح جعبه سنتور از چوب (عمدتاً چوب گردو و سرو) ساخته می شود.

روی سطح سنتور دو حفره به شکل گُل وجود دارد که علاوه بر زیبایی ظاهری ساز، در نرمی، لطافت و شفاف شدن صدای سنتور نیز نقش زیادی دارد.

محدوده صدادهی سنتور کمی بیش از 4 اکتاو است و از این نظر یکی از گسترده ترین سازهای ایرانی است.

سنتور دارای صوتی شفاف و بلورین بوده و قابلیت تکنوازی و هم نوازی را به خوبی دارد.

خرک

بر روی سطح فوقانی سنتور که اصطلاحاً نقاب رو گفته می شود، دو ردیف پل (پایه)های چوبی به نام «خَرَک» قرار دارند.

خرک های سمت راست به کناره راست ساز نزدیک ترند و خرک های سمت چپ کمی بیشتر با کناره چپ فاصله دارند.

فاصله بین هر خرک ردیف چپ تا کناره چپ ساز را «پشت خرک» می گویند.

در سنتورهای امروزی در هر ردیف 9 خرک قرار داده می شود که سبب می شود فضای سنتور به 4 قسمت تقسیم شود که با توجه به جنس سیم های گذرنده از روی این خرک ها، هر قسمت وظیفه تولید دامنه معینی از صداها با بسامد معین را دارد.

گوشی و سیم گیر

هر سیم در سطح جانبی یا اصطلاحاً کلاف راست سنتور به یک گیره معین به نام «گوشی» پیچیده شده و در طرف دیگر توسط یک قلاب به زائده ای به نام «سیم گیر» متصل می شود.

گوشی توسط وسیله ای به نام «چکش» یا «کلید» سنتور، قابلیت چرخش داشته که این امر موجب تغییر طول سیم و در نتیجه تغییر بسامد آن خواهد شد که جهت کوک کردن مورد استفاده قرار می گیرد.

سیم های سنتور

سیم های سنتور به دو دسته سیم های «سفید» (از آلیاژ نیکل) برای تولید صداهای زیر و سیم های «زرد» (از آلیاژ برنج) برای تولید صداهای بم تقسیم می شوند.

لازم به ذکر است که در بیش از 100 سال پیش که سیم مفتولی به صورت امروزی وجود نداشت، سنتورسازان از روده گوسفند به عنوان سیم استفاده می کردند.

سیم های سفید بر روی خرک های سمت چپ و سیم های زرد بر روی خرک های ردیف راست به تناوب قرار گرفته اند.

مضراب یا زخمه سنتور

وازندگی سنتور به وسیله دو چوب نازک که به آن ها «مضراب» یا «زخمه» می گویند، صورت می گیرد و در واقع به عنوان یک واسط میان دست و سیم های سنتور عمل می کند.

مضراب از 4 قسمت عمده سر مضراب، ساقه، حلقه و دم تشکیل شده است.

انگشتان دست با ترتیب و قاعده معینی در داخل حلقه مضراب قرار گرفته و بدین ترتیب نوازنده با حرکت چرخشی مچ و با استفاده از سر مضراب، بر روی سیم ضربه وارد می آورد.

مضراب ها در گذشته بدون نمد بودند ولی در حال حاضر معمولاً به مضراب ها نمد می چسبانند که خود باعث لطیف تر شدن صدای سنتور می شود.

تغییرات سنتور از گدشته تا امروز

ساز سنتور پیشتر با ۱۲ وتر سیم بم و ۱۲ وتر سیم زیر ساخته می‌شد و سنتور 12 خرکی نامیده می‌شد.

امروزه سنتور ۱۰ خرک و سنتور ۱۱ خرک نیز ساخته می‌شود.

سنتور نه خرک رایج‌ترین گونه سنتور است که پر استفاده‌ترین نوع آن سنتور (سول کوک)است و نت‌های ردیف بر اساس آن نوشته شده‌اند.

در سنتور ۹ خرک، چنانچه بر اساس راست کوک تنظیم شود، به ترتیب سیم‌ها از پایین بر مبنای می-فا-سل کوک می‌شوند و برای اجرای گروهی و ارکستر باره است.

چوب‌های مورد نیاز برای ساخت سنتور

می‌توان از چوب‌های گردو و فوفل و آزاد استفاده نمود، به لحاظ کمبود چوب فوفل و آزاد بیشتر از چوب گردو و به خاطر در دسترس بودن آن استفاده می‌شود.

(چوب‌های گردو معمولا صدای گرم، چوب‌های آزاد صدای شیشه ای و کریستال، و…. دارند. )

بهترین چوب گردو، چوب‌های باغی هستند که در بازدهی صدا مرغوبیت بیشتری نسبت به چوب‌های دیگر دارد، بهترین چوب‌های گردو را می‌توان از مناطق سردسیر به لحاظ بافت منسجمی که دارند تهیه کرد، به عنوان مثال تنه‌های گردو شهرهای تویسرکان، سنندج، طالقان و زنجان دارای کیفیت مناسب می‌باشند.

چوب گردو را می‌توانیم به صورت گرده یا به صورت الوار تهیه نماییم.

بهتر است از چوب‌های قطور و سالخورده که رنگ چوب از تیرگی زیادی برخوردار است استفاده نماییم.

چوب گردو را بعد از الوار کردن قسمت‌های مناسب آن را انتخاب کرده و جهت ورقه کردن برش می‌دهیم سپس چوب‌های ورقه شده را جهت شیره زدایی درون آب انداخته و می‌جوشانیم تا صمغ چوب‌ها از بین برود، سپس ورقه‌ها را پس از شیره زدایی در جای مناسب و سایه گذاشته تا به مرور زمان خشک شوند.

لازم است ذکر شود که در صورت خشک شدن چوب‌ها بایستی حدالمقودر چند سالی از خشک شدن آن‌ها بگذرد تا آمادگی کامل برای ساختن ساز را پیدا بکند.

مراحل ساخت این ساز

مراحل ساخت ساز بر ۳ اساس پایه‌گذاری می‌شود

۱- انتخاب چوب مناسب

۲- پل‌گذاری دقیق

۳- تراش صفحه‌های زیر و رو

ابتدا آماده کردن کلاف یا اسکلت ساز کلاف را می‌توانیم از چوب گردوی سخت و تیره انتخاب نماییم تا از استحکام آن اطمینان به عمل آید.

مرحله بعدی انتخاب صفحه زیر می‌باشد.

پس از انتخاب چوب مناسب کلاف را بر روی صفحه می‌چسبانیم.

سپس به سوراخ کردن جای گوشی‌ها و سیمگیرها می‌پردازیم.

پل گذاری سنتور

پل‌های سنتور از چوب گردو و به صورت استوانه‌ای به قطر ۹ میلی‌متر می‌باشد، که در محل و جای دقیق خود قرار می‌گیرد.

گل صفحه رو سنتور

گل‌های صفحه رو با دقت کامل در جای صحیح خود برش داده می‌شود.

گل صفحه رو نقش و تأثیر به سزایی در بازدهی صدای ساز دارد

تراش صفحه رو و زیر

پس از چسباندن صفحه رو بر کلاف سنتور، تراش صفحه‌ها را انجام داده و شیطانک سنتور را می‌چسبانیم و سپس سنتور را سمباده زده و آن را برای رنگ آماده می‌سازیم.

ابتدا از آستر برای رنگ مورد دلخواه ساز خود استفاده می‌نماییم.

پس از خشک شدن کامل آستر لاک الکل را بر روی سنتور زده تا هم به ساز جلا داده و هم اینکه در مقابل رطوبت هوا محفوظ باشد.

سنتورنوازان بنام ایرانی

 صدای خوش و در کنار آن آسان جلوه نمودن نوازندگی این ساز به طوری که افراد مبتدی نیز می توانند صدای خوش از آن به وجود آورند، باعث شده است که افراد زیادی به سوی این ساز کشیده شوند.

بهترین سنتورنوازان از گذشته تا کنون عبارتند از محمدصادق خان )سرورالملک(، علی اکبر خان شاهی، حبیب سماع حضور، حبیب سماعی، رضا ورزنده، منصور صارمی، فرامرز پایور، رضا شفیعیان، مجید کیانی، اسماعیل تهرانی، پرویز مشکاتیان، پشنگ کامکار، اردوان کامکار و … .